DeepSeek: Jevons Paradoksu’nun İspatı mı?

DeepSeek Firması Neden Gündeme geldi?

Çin’den DeepSeek adlı bir firma R1 olarak adlandırdığı bir yapay zekâ modelini piyasaya sürüyor. Ürün, Apple’ın sunduğu aplikasyonlar arasında büyük ilgi görüyor.

DeepSeek, fon yönetimi kökenli Liang Wenfeng tarafından 2023’te kuruluyor. Liang, fon yönetiminden (High-Flyer) sağladığı finansal kaynakları DeepSeek’e yönlendiriyor. Şirket çalışanları Çin’in üniversitelerinde yetişmiş.

Liang, R1 modelini çok kısıtlı bir bütçe ile geliştirdiklerini belirtiyor. DeepSeek tarafından geliştirilen modelde hemen hemen 2.000 adet çip kullanılırken, Amerikalı rakiplerinin 16.000 adet kullandığı belirtiliyor.

DeepSeek tarafından geliştirilen modelin maliyeti Amerikalı rakiplerininkine göre çok daha düşük. Yeni modelin çalıştırılması için harcanan para $5.6 milyon. Bu, Meta tarafından aynı işlem için harcanan paranın 1/10’una denk geliyor. Diğer yandan R1, yapay zekâ alanının önemli firması OpenAI tarafından geliştirilen ChatGPT adlı ürünün tüm becerilerine sahip.

DeepSeek şirketinin amacı, “insan seviyesinde” bir yapay zekâ modeli geliştirmek olarak açıklanıyor. Bu amaçla, yapay zekâ tekniğinde “reinforcement learning (takviyeli öğrenme)” olarak adlandırılan bir yöntem kullanılıyor. Bu yöntemde, yapay zekâ modelleri insanın gözetimi altında olmadan birbirlerine öğretme yeteneğine sahipler. İnsan ile boy ölçüşen ve hatta insanın düşünme yeteneklerinin ötesine geçebilen yapay zekâ alanı teknoloji terminolojisinde “Artificial General Intelligence (AGI) - Yapay Genel Zekâ” olarak adlandırılıyor.

OpenAI, geçen hafta yaptığı açıklama ile bir grup firmanın işbirliğinde veri merkezi kurmak amacıyla $500 milyarlık yatırım planlandığını belirtiyor. Yatırımların amacı, yapay zekâ modelleri geliştirmek olarak açıklanıyor.

Microsoft, Meta, Alphabet, Amazon ve Oracle tarafından altyapı dâhil yapay zekâ için 2025’te $310 milyarlık yatırım planlandığı hesaplanıyor. Söz konusu rakamlar, DeepSeek’in maliyetlerinin çok ötesinde.

Nvidia tarafından üretilen çiplerin Çin’e ihracatını ABD'nin 2022’de yasakladığını bilgi tazelemek amacıyla hatırlamak gerekiyor. Yasak öncesinde, Çin’de kullanılan çiplerin %90’ı Nvidia tarafından üretilmişti. DeepSeek tarafından Nvidia çipi kullanıldığı belirtiliyor. Nvidia çipleri 2021’de satın alınmış.

DeepSeek’in Yapay Zekâ Modeli ile Çöken Finansal Piyasalar

DeepSeek tarafından piyasaya sürülen ürünle 27 Ocak 2025 günü piyasalar çöktü. Nvidia hisselerinin piyasa değerinden yaklaşık $600 milyar buharlaştı. Hisse, bir günde %17’lik değer kaybına uğradı.

$600 milyarlık piyasa değeri kaybının boyutu nasıl anlamlandırılabilir? Bu soruya cevap için bazı veriler:

• Avrupa’nın en değerli şirketi olan Novo Nordisk’in piyasa değeri $391.8 milyar.

• $600 milyar, S&P500’de 13 şirket haricindeki şirketlerin bireysel piyasa değerinden daha fazla.

• Singapur’un Straits Times adlı endeksi toplam $421.65 milyarlık bir değere sahip.

• Londra’nın FTSE 250 endeksinde yer alan firmaların ortalama değere sahip olanlarının piyasa değeri toplamı $421.65 milyar.

• $600 milyar, Nvidia’nın bir önceki en yüksek piyasa değeri kaybı olan $279 milyarın iki katından büyük.

Piyasaların ve başta Nvidia olmak üzere özellikle Amerikalı teknoloji firmalarının değerlerinin çökmesinin nedeni şu sorular:

• Amerikalı teknoloji firmalarının iş modelleri yanlış mı ki çok daha fazla sayıda çiple çok daha yüksek maliyetli ürün çıkarabiliyorlar?

• Yeni yapay zeka modellerinin geliştirilmesinde daha az sayıda çip ihtiyacı söz konusu ise, Nvidia ve buna benzer firmalardan önümüzdeki dönemlerde beklenen performans gerçekleşmeyebilir mi?

Yapay zekâ yatırımı yapan başlıca firmalar bir süre önce artan enerji ihtiyaçları nedeniyle küçük ölçekli nükleer enerji santralleri yatırımları talep ettiler. Bu nedenle, yukarıdaki sorular dolaylı olarak enerji şirketlerinin hisse değerlerini de olumsuz etkiledi.

Grafik – 1, Nvidia hissesinde 27 Ocak 2025’te görülen çöküşü anlatıyor.

Nvidia Hissesi Fiyat Değişimi (USD)

Grafik – 1 (Kaynak: CNBC - https://www.cnbc.com/quotes/NVDA?qsearchterm=nvidia)

Yukarıda görülen çöküşün öncesinde, Nvidia’nın piyasa değerinin 2023 yılından sonra nasıl büyük bir artış gösterdiğini Grafik – 2’de izlemek mümkün.

Nvidia’nın hasılatı son iki yılda %200 oranında artarak $126 milyara ulaştı. Bu süreçte, şirketin değeri 24 Ocak 2025 gününün kapanışına kadar %700’lük bir değer artışı kaydetmişti. Nvidia hisselerinin piyasa değeri en yüksek noktaya Kasım 2024’te $3.62 trilyon ile ulaştı.

Nvidia Hissesi Fiyat Değişimi (USD)

Grafik – 2 (Kaynak: CNBC - https://www.cnbc.com/quotes/NVDA?qsearchterm=nvidia)

Grafik – 3, NASDAQ Composite endeksinin 27 Ocak 2025 tarihindeki %3’lük düşüşünü gösteriyor.

NASDAQ Composite Endeksi

Grafik – 3 (Kaynak: CNBC - https://www.cnbc.com/quotes/.IXIC)

Grafik – 4, S&P500 endeksinin 27 Ocak 2025 günündeki %1.5’lik değer kaybını gösteriyor.

S&P500 Endeksi

Grafik – 4 (Kaynak: CNBC - https://www.cnbc.com/quotes/.SPX)

Gelişmelerden Çıkan Bazı Tespitler ve Bilinmeyenler

Yukarıda anlatılan gelişmeler ve verilerin ilettiği bazı önemli mesajlar bulunuyor.

Uzun süredir ABD’deki teknoloji firmalarının tekelleşme eğilimleri gündem konusu oluyor. Yaptıkları buluşların yarattığı hız ve teknoloji gücüyle günümüz ekonomilerini ve Dünya’nın her yerindeki sosyal yaşamı etkileyebilecek noktadalar. Söz konusu gücün hisse senedi piyasasındaki yansıması yoğunlaşma olarak karşımıza çıkıyor. S&P500’de yer alan en büyük on şirket, 31 Aralık 2024 itibarıyla endeks değerinin %37’sine tekabül ediyor. Bu yoğunlaşma, bir sorun.

S&P500’deki İlk 10 Şirketin Endeks Payı (%)

Grafik – 4 (Kaynak: The Financial Times - https://www.ft.com/content/dc193d22-3221-4945-b0b1-430a12966d2f)

Bazı çevreler yapay zekânın işgücü üzerindeki olumsuz etkilerinin abartıldığı görüşündeler. Yapay zekâ ile işgücünün daralmasının değil, genişlemesinin söz konusu olacağını ortaya atan görüşler de var. Buna karşın, işgücünün ne ölçüde yok olacağı tartışmaları da mevcut ki DeepSeek firmasının kullandığı “takviyeli öğrenme” tekniği yapay zekâyı insanın yerine geçiriyor. Dolayısıyla, bu modelin işgücü verimini artırmaya yönelik olmadığı görülüyor.

İlginç olan nokta şu ki insanın verimini artırmaya yönelik olmayan bir yapay zekâ modeli yapay zekâ üretiminde verim artışı kaydederek bugüne kadar büyük teknoloji ilerlemeleriyle nam salmış rakiplerini adeta silkeliyor. Bu noktada yapılacak değerlendirmelerde 180 derecelik bir ayrışma var. Bir yandan insanın işgücünden çekilmesi olasılığı, diğer yandan yapay zekâ üretiminde verim artışıyla şekillenen piyasalar.

Her piyasada ani gelişmeler bir şok etkisi yaratır. Edinilen bilgi hazmedildikçe ve yeni bilgiler oraya çıktıkça piyasa durulur. Ancak, başlanan noktaya geri dönülüp dönülmeyeceğini elde edilen bilgilerin niteliği ve niceliği belirler. Bu anlamda, yapay zekâ yatırımlarında yeni bir dönemin başlayıp başlamadığını anlamak ve bundan sonraki sürecin nasıl ilerleyeceğini görebilmek için düne kadar çoğu kişinin adını dahi bilmediği DeepSeek firması hakkında daha fazla bilgi edinmeye ihtiyacımız var. DeepSeek tarafından kullanılan metotlar bir devrim ise ve bir model için 16.000 adet yerine 2.000 adet çip kullanılması söz konusu ise, yukarıdaki piyasa çöküşü verilerine dair senaryolar üretebilmek için iktisat teorisine başvurmamız gerekiyor.

Jevons Paradoksu

İngiliz William Stanley Jevons (1835-1882), 1865’te bir görüş geliştirir. Buna göre, üretimde kullanılan bir kaynağın veriminde görülen artış ile o kaynağın kullanımı azalmak yerine artar.

Jevons’un tezine göre, DeepSeek’in çip kullanımını 16.00’den 2.000’e indirmesi ve Amerikalı firmalarla aynı sonucu elde etmesi bir verimlilik artışına işaret ediyor ve çip kullanımı bundan böyle azalmak bir yana, artış gösterecek.

Jevons, yaşadığı dönemin koşullarına uygun olarak kömür kullanımından yola çıkmıştı. 1865’te “The Coal Question” başlıklı bir kitap yazdı. James Watt tarafından icat edilen buhar makinası kömür kullanımında verimi artırmıştı. Bu nedenle, çok sayıda endüstride buhar makinasının kullanımı arttı. Zira, buhar makinası sayesinde kömürü daha verimli kullanmak ve enerji elde etmek mümkündü.

DeepSeek’in geliştirdiği yapay zekâ modelini buhar makinasının yerine, çipleri de kömürün yerine koyabiliriz. Eğer, DeepSeek’in modeli sürekliliği olan bir modelse, daha fazla şirketin yapay zekâ yatırımlarına ilgi duyması söz konusu olabilir. Ayrıca, yapay zekâyı maliyetleri nedeniyle farklı alanlarda kullanmayı düşünmemiş şirketler zamanla yapay zekâ uygulamalarına yönelebilirler. Yapay zekâ, henüz olgunlaşma aşamasında. Bu nedenle, birkaç endüstrideki uygulama ile sınırlı düşünmemek gerekiyor.

Bir üst paragrafta belirtilenlerin gerçeğe dönüşüp dönüşmeyeceğini henüz bilmiyoruz. Gerçeğe dönüşmesi durumunda, Nvidia’nın çip satışlarına dair dün yaşanan endişeler yok olabilir. Yeni şirketlerin piyasaya dahil olmasıyla, yeni alanlarda yapay zekânın kullanılmasıyla çip tüketimi artabilir. Piyasa da çöktüğü ile kalır. Diğer bir olasılık, DeepSeek’in modelinin çökmesi ve bu fırtınanın yok olması. Bilmiyoruz, izleyeceğiz.