Rebetiko: Kayıp Yurtların ve Ege’nin Hüzünlü Şarkısı

Dumanlı, karanlık meyhanelerin gölgesinde, 20. yüzyılın başındaki Yunanistan’dan bir ses yükselir. Bu ses, sürgün, acı, meydan okuma ve bir topluluğun derin hafızasının sesidir. Bu ses, Rebetiko’dur. Savaşın, yoksulluğun, kültürel yoğurulmanın ve sürgünün müziği. Toplumun kenarındakilerin sesidir. Yeniden şekil bulmaya çalışan bir toplumun tam kalbindedir Rebetiko. Mángasların (özgür ruhlu, asi, kabadayı) ve alánilerin (sokak delikanlısı, külhanbeyi) dünyasında yankılanan, hem isyankâr, hem de derinlemesine insani bir müzik.

Gölgelerdeki Kökler: Rebetiko’nun Doğuşu

Rebetiko’nun altın çağı genellikle 1920’ler ile 1950’ler arasında görülür. Ancak, kökleri 19. yüzyıla, Bavyera yönetimindeki Atina hapishanelerine ve İzmir ile İstanbul’un café aman salonlarına uzanır. Tür, laïká (kentsel halk müziği), Türk ve Yunan makam geleneklerinin bir sentezidir. Doğaçlama temelli taksim (taxími) geleneğiyle biçimlenmiş, buzuki ve kuzeni bağlamanın (baglamás) sesiyle kök bulmuştur.

Rebetiko, “Yunan kentsel blues müziği” olarak da anılır. Amerikan blues müziği ya da fado gibi, toplumun dışında kalmışların müziğidir. Şarkı sözlerinde hapishane, uyuşturucu, karşılıksız aşk, sürgün ve yitirilen dünyaların özlemi dile gelir.

Yerinden Edilişin Notalardaki Hafızası

Yunan–Türk Savaşı (1919–1922) ve sonrasındaki nüfus mübadelesi Yunan toplumunu kökten değiştirdi. 1,2 milyon Anadolu Rum’u Yunanistan’a getirildi. 400.000 Müslüman ise ters yönde adeta sürgün edildi. Ege’nin kültürel dokusu bir anda sarsıntıya uğradı. Gelenekler, diller, mutfaklar, hikâyeler, müzikler yer değiştirdi, birbirine karıştı.

Ege’nin iki kıyısında mülteci gibi bir konuma düşen insanlar, doğaçlamaya dayalı, makam temelli, Doğu’lu bir müzik olan Café Aman geleneğini beraberlerinde getirdiler. Pire, Selanik ve Atina gibi şehirlere yerleştiklerinde, bu müzik dili yerel biçimlerle kaynaştı. 1920’ler, Rebetiko’nun modern biçimini aldığı tarihsel bir erime potasına dönüştü.

Dans ve Meydan Okuma: Zeibékiko ve Diğerleri

Rebetiko, dans biçimlerinden ayrı düşünülemez. Solo ve doğaçlama bir dans olan Zeibékiko, bu müziğin hüznünün bedensel ifadesidir. Aptálikos, karsilamás ve hasapiko gibi diğer stiller müziğie bölgesel renkler serpiştirdi. Ópa, ála ve yássou gibi nidalar müziği ve dansı delip geçen duygusal patlamaların ifadesiydi.

Sirtaki’nin kökeni olan hasapiko, aslında kasapların kılıç dansıydı Antik Yunan ve Bizans çağlarından izler taşıyan stilize bir savaş taklidiydi. Bu silsile, Rebetiko’yu pirik (pyrrhic) ve Gillie Callum gibi Avrupa ve Akdeniz’in diğer savaş danslarına kadar uzanan bir kültürel soyağacına bağlar.

Metaxas Dönemi ve Direnişin Müziği

Metaxas diktatörlüğü (1936–1941) Rebetiko için bir dönüm noktasıydı. Rejim, “Doğu’lu” ezgileri ve yeraltı yaşamını yücelten şarkı sözlerini sansürledi. Özellikle Doğu’lu amanes türü hedef alındı. Panayiotis Toundas ve Vangelis Papazoglou gibi müzisyenler susturuldu ya da sanatlarını sulandırmak zorunda kaldılar. Ancak, pek çoğu uyum sağladı. Sahne, meyhanelerden (teké) tavernalara, esrardan kırık kalplere taşındı. Bir kültür, baskıya boyun eğmeden, var olma çabasıyla şekil değiştirerek yaşamaya devam etti.

II. Dünya Savaşı’nın Nazi yaraları derinleştirdi. Kayıtlar durdu. Ancak, Vassilis Tsitsanis gibi isimler, Selanik gibi şehirlerde müziği yaşattılar. Synnefiasmeni Kyriaki (Bulutlu Pazar) adlı şarkı, adeta ulusal bir hüzün marşına dönüştü.

Sınırların Ötesinde Edebiyat ve Sinema

Rebetiko’nun hikâyesi, insan hikâyelerinin notalarda vücut bulmuş halidir. 1983’ün Rembetiko filmi, müziğin ruhunu anlatır. Alkolizm, yoksulluk, cinsiyet eşitsizliği ve toplumun kenarındaki insanların onurlu direnişini sinemanın ustalığı ile gözler önüne serer.. Filmin karakterleri, dansı ve içkisiyle hem bir yüzleşme, hem de bir arınma yaşayan Rebétis’lerin yansımalarıdır.

Rebetiko’nun yankıları edebiyatta da duyulur. Dido Sotiriyu’nun Benden Selam Söyle Anadolu’ya romanında, bir mübadele çocuğu, kopuştan önceki Türk-Yunan ortak yaşamını anlatır. Direniş üyesi ve feminist Sotiriyu, parmağını Türk ya da Yunan’a değil, emperyalist şiddete uzatır.

Zorunlu çalışma kamplarından sağ çıkan Ilias Venezis, Eolya Toprağı’nda kaybolan yurdu ölümsüzleştirir. Ayvalık’ın tarlaları, rüzgâr, kaçaklar ve hasatlar birer kahramana dönüşür. Kemal Anadol’un Büyük Ayrılık’ında aynı acı, bu kez karşı kıyıdan anlatılır.

Yaşar Kemal’in “Bir Ada Hikayesi” dörtlemesi, Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana ile başlayan serisinde, Ege’nin kültürel hafızasını efsanevi bir boyuta taşır. Poyraz karakteri, ismini aldığı rüzgâr gibi, sürgünün ve özlemin ağırlığını taşır.

Yankılar ve Dönüşümler

1950’lere gelindiğinde Rebetiko, değişen dinleyici kitlesiyle birlikte laïkoya evrilir. Elektrikle güçlendirilmiş buzukiler, eklenen davullar ve artan zenginlik, türün başkaldıran ruhunu yumuşatır. Ancak 1960’larda, özellikle de Yunan Cuntası döneminde (1967–1974), Rebetiko yeniden canlanır. Direniş ruhu yeniden yankılanır.

1970’lerin sonu ve 1980’lerin başında, askeri cunta döneminin (1967–1974) baskıcı sessizliğinin ardından Yunanistan kültürel bir uyanış yaşadı. Toplum, bastırılmış seslerini, kimliğini ve tarihini yeniden keşfetmeye yönelmişti. Rebetiko, bu arayışta bir zamanlar “tehlikeli” sayılan altkültürün müziği olmaktan çıkıp, halkın belleğini temsil eden bir kültürel mirasa dönüştü. Rebetiki Istoria gibi, Rebetiko’ya adanmış canlı müzik taverna ve kültür mekânları, bu müziğe olan ilgiyi yeniden canlandırdı.

Bu dönüşümün sahnesi, Atina’da 1979’da kurulan Rebetiki Istoria (“Rebetiko Tarihi”) gibi mekânlardı. Bu tür tavernalar, Rebetiko’nun yasaklandığı yıllardaki teké atmosferini yeniden canlandırırken, onu sahnede görünür ve saygıdeğer kıldı.

Duvardaki eski plaklar, sararmış müzisyen fotoğrafları, el yapımı buzukiler ve sigara dumanına karışan doğaçlama taxímiler, geçmişi o günlere taşıyordu. Ancak, bu kez müzik gizlenmek için değil, hatırlanmak için çalınıyordu. Üniversite öğrencileri, entelektüeller, eski rebetisler ve genç müzisyenler aynı masalarda buluşuyor, Markos Vamvakaris ve Tsitsanis’in ezgilerinde ortak bir hafızayı yeniden kuruyordu.

Rebetiki Istoria ve benzeri yerler, Rebetiko’nun hâlâ “asi” ama artık meşru bir ifade biçimi olduğunu gösterdi. Bu mekânlar, yalnızca nostalji üretmedi. Rebetiko’yu modern Yunan kimliğinin yaşayan sesi haline getirdi. Böylece Rebetiko, bir dönemin yeraltı müziği olmaktan çıkıp, kolektif özgürlük arayışının sembolüne dönüştü.

Rebetiko’nun Devleri

• Panagiotis Toundas: Doğu ile Batı’yı buluşturan İzmir doğumlu usta.

• Roza Eskenazi: Sefarad Yahudi kökenli, türün sembolü.

• Vassilis Tsitsanis: Mülteci ilhamlı, Batı eğitimi almış ama özünde Rebetiko bulunuyor.

• Markos Vamvakaris: Syros doğumlu, Pire’nin sesi.

• Giannis Papaioannou: Marmara kökenli, ada ve Anadolu ezgilerini harmanlayan besteci.

• Apostolos Hatzihristos: İzmir’in kalbinden kopup gelen bir hüzün.

Rebetiko hakkında yazarken kendimden söz etmeden edemem. Çocukluğumun bir kısmı Assos’ta geçti, Lesvos’un sesini duyabileceğim kadar yakın bir yerde. Her gece, denizin ötesinden görünmeyen ama hissedilen sesler gelir, paylaşılan bir dünyanın hatıralarını taşırdı. Ege, göçlerin, kayıpların ve sessiz mirasların biçimlendirdiği müzikal ve duygusal bir bütünlüktür.

Rebetiko’dan Kadife Sese

Son yıllarda George Dalaras, Yiannis Parios, Pasxalis Terzis ve özellikle Haris Alexiou gibi sanatçılar, Rebetiko mirasını modern Yunan şarkısıyla buluşturdu. Alexiou’nun ailesi 1924’te Seydiköy/İzmir’den göç etmişti. 2020’de sahneyi bırakma kararı, yalnızca onun için değil, Yunan müzik ruhu için de bir yas anıydı.

2010 yılında İzmir’de bir sokağa “Haris Alexiou Dostluk Sokağı” adı verilmesi, uzlaşma, hafıza ve ortak mirasın simgesel bir ifadesiydi.

Rebetiko’nun Mirası

Bugün Rebetiko, Ege’yi şekillendiren kayıpların, direnişlerin ve düşlerin yankısı olarak yaşamaya devam ediyor. Ritimleri çağdaş şarkılarda nefes alıyor. Sözleri, hiçbir yere ve her yere ait olmanın acısını bilenlerin hislerine hitap etmeye devam ediyor.

Rebetiko dinlemek, dans etmek, atalarla içmek, yas tutmak ve sürgünden yeni dünyaların doğduğunu hatırlamaktır.