Osmanlı’dan Ulus-Devlete Nüfusun Dönüşümü

Dört yüzyılı aşkın bir süre boyunca Osmanlı İmparatorluğu nüfus hareketlerini idari düzenin bir bileşeni olarak yönetti. Savaş, vergi tahsilatı, sınır güvenliği, çevresel baskılar ve merkezi planlama gibi nedenlerle nüfuslar Anadolu, Balkanlar, Karadeniz bozkırları ve Kafkasya boyunca sürekli yer değiştirdi. Nüfus hareketliliği, istisnai bir gelişme değildi ve imparatorluk yönetiminin düzenli bir aracı olarak işlev gördü.

Sürekli nüfus dolaşımı yoluyla imparatorluk, katmanlı soykütükler, üst üste binen toplumsal aidiyetler ve bölgesel ölçekte bütünleşmiş iktisadi ağlar üretti. Göç, yeniden iskân ve zorunlu sürgün, vergi gelirlerini istikrara kavuşturmak, sınır bölgelerini güvence altına almak, tarımsal üretimi canlandırmak ve yeni elde edilen toprakları imparatorluğun mali ve lojistik sistemine entegre etmek amacıyla kullanılan idari mekanizmalar olarak işledi.

Bu dizinin önceki iki makalesinde ele alındığı üzere, Celâlî dönemi nüfus hareketleri, bozkır kökenli yeni yerleşimler ve 19. yüzyılın mülteci iskân rejimleri, ortaya çıkan krizlere verilen birbirinden kopuk tepkiler değil, uzun vadeli bir demografik yönetim çerçevesinin parçalarıydı. Nüfus hareketi, toprak bütünlüğünün sağlanması, vergi tahsilatı, askerî iaşe ve altyapı sürekliliğinin imparatorluk ölçeğinde örgütlenmesinde yapısal bir unsurdu.

1912 ile 1923 yılları arasında Osmanlı’nın demografik rejimi köklü bir dönüşüm geçirdi. Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı ve Türk–Yunan nüfus mübadelesi yalnızca yeni bir yerinden edilme döngüsü üretmedi. Birlikte ele alındıklarında, imparatorluğun hareketlilik mantığında yapısal bir kopuşu temsil ettiler. Bunun yerine, sabit sınırlar üzerine kurulu, hukuken tekil kimliği esas alan ve nüfusu kayıt ve sınır denetimi yoluyla kalıcı biçimde sabitleyen yeni bir siyasal ve demografik düzen oluştu.

Söz konusu dönüşüm, geç Osmanlı coğrafyasına özgü bir gelişme değildi. 18. yüzyılın sonlarından itibaren siyasal tahayyülde, dünya genelinde meydana gelen daha geniş bir dönüşümün parçasıydı. Fransız Devrimi ile ortaya çıkan halk egemenliği, ulusal egemenliği tayin politikası ve kitlesel siyasal kimlik doktrinleri, 19. yüzyıl boyunca Avrupa’ya ve ötesine yayıldı.

20. yüzyılın başlarına gelindiğinde, milliyetçilik dünyanın büyük bölümünde siyasal meşruiyetin baskın ilkesi hâline gelmişti. İtalya ve Almanya’nın birleşmeleri, Habsburg ve Romanov imparatorluklarının dağılması ve çok sayıda etnik yapıyı barındıran imparatorluk sistemlerinin toprakla sınırlı ulus-devletlere dönüşmesi ortak bir kavramsal mantığı izledi. Her durumda, katmanlı egemenlik, imparatorluk hareketliliği ve çoğul hukuk kimliklerine dayalı eski düzenler, etnik sınıflandırma, nüfus kaydı ve sınır denetimine dayalı demografik sistemlerle yer değiştirdi.

Geç Osmanlı dönüşümü de bu ideolojik çerçevede gerçekleşti. Balkanlar ve Anadolu’da imparatorluk otoritesinin çöküşü, kitlesel savaş, toprak kayıpları ve milliyetçi projelerin çoğalmasının ortak baskısı altında yaşandı. İmparatorlukta nüfus hareketi bir yönetim aracıydı. Ulus-devlet döneminde ise, bir güvenlik sorununa dönüştü.

Balkan Savaşları bu dönüşümü geniş ölçekli sürgünler, silahlı çatışmalar, yaygın şiddet ve tartışmalı bölgelerin demografik olarak yeniden düzenlenmesi yoluyla başlattı. I. Dünya Savaşı, sürgünler, acil iskânlar ve askerîleştirilmiş sınır oluşumu yoluyla nüfus düzenlemesini daha da yoğunlaştırdı. 1923 Türk–Yunan nüfus mübadelesi ise, kitlesel yerinden edilmeyi ulus-devletin konsolidasyonu için kalıcı bir uluslararası hukuk aracına dönüştürerek bu mantığı kurumsallaştırdı.

Ortaya çıkan sonuç, Osmanlı nüfus hareketliliğinin yeni bir siyasal rejim içinde yeniden düzenlenmesi değil, imparatorluğun demografik düzeninin bizzat ikame edilmesiydi. İmparatorluğun esnek, katmanlı ve işlevsel olarak bütünleşmiş nüfus yapısının yerini toprak egemenliği, ulusal sınıflandırma ve sınır temelli nüfus denetimine dayalı bir demografik rejim aldı.

1912 ile 1923 arasında Anadolu ve Balkanlar’da yaşanan demografik dönüşüm, küresel tarihsel bir geçişin bölgesel bir ifadesini temsil eder. Bu geçiş, ulus-devletin baskın siyasal örgütlenme biçimi olarak pekişmesini ve nüfusun, hareketli bir imparatorluk kaynağından toprakla sabitlenmiş ulusal bir gövde olarak yeniden tanımlanmasını içerir.

Ulus-devletlerin kurulması pratikte etnik olarak homojen toplumlar üretmedi. Türkiye’de, cumhuriyet yurttaşlığının sivil ve toprak temelli esaslarına rağmen, önemli ölçüde dilsel, etnik ve kültürel çeşitlilik varlığını sürdürdü. Türkler, Kürtler, Araplar, Lazlar, Çerkesler, Gürcüler, Ermeniler, Yahudiler, Rumlar, Roman toplulukları ve çeşitli Alevi ve Sünni gelenekler ulusal çerçeve içinde birlikte var olmaya devam etti.

Durum, yalnızca Türkiye’ye özgü değildi. İmparatorluk sonrasında Avrupa ve Ortadoğu genelinde siyasal sınırlar, demografik yapılar dönüştürülmeden çok daha hızlı biçimde oluşturuldu. Ulus-devletler, son derece heterojen toplumsal manzaraların idari olarak yoğunlaştırılması yoluyla ortaya çıktı. Bu bakımdan milliyetçilik, demografik homojenliğin toplumda zaten var olan bir durumu olmaktan çok, önceden var olan çeşitlilik üzerine uygulanan bir nüfus yönetimi siyaseti olarak işlev gördü.

Türkiye’de nüfus çeşitliliği ile ulus-devlet bütünleşmesi arasındaki gerilim, hukuk, idare, dil ve nüfus politikaları yoluyla yönetildi. Tam bir demografik homojenlik oluşmadı. Mevcut çeşitlilik, merkezi siyasal yapı içinde yeni idari ve hukuki çerçevelerle düzenlendi.

Günümüz Türkiye’si, hem bir ulus-devlet projesinin, hem de daha eski bir imparatorluk nüfus sisteminin demografik ardılı olmaya devam etmektedir. Bu bakımdan çağdaş etnik çoğulluk, ulusal düzen içinde bir anomali değil, daha önceki bir imparatorluk demografik ekolojisinin tarihsel sürekliliğini yansıtmaktadır.

Geri Dönüşün Yapısal Olarak Kısıtlandığı Dönem

1912–13 Balkan Savaşları ilk kez geri dönüşü olmayan bir kırılmayı temsil etti. Osmanlı İmparatorluğu sadece bir yıl içinde Doğu Trakya dışındaki neredeyse tüm Avrupa topraklarını kaybetti. Demografik sonuçlar hemen baş gösterdi. Türkler, Pomaklar, Arnavutlar, Boşnaklar ve Tatarlar dâhil olmak üzere 400 binden fazla Müslüman, Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ’dan Trakya, Marmara Havzası ve Batı Anadolu’ya doğru kaçtı.

Önceki Osmanlı iskânlarından farklı olarak bu hareketlilik, yeniden bütünleştirme ya da sınır istikrarı için örgütlenmedi. Şiddet, mülksüzleştirme ve sistematik güvensizlik koşulları altında gerçekleşti. İlk kez büyük Müslüman kitleler imparatorluk içindeki bir yeniden dağıtım sistemi içinde değil, yeni kurulmuş ulus-devletlerden zorla dışlanarak yer değiştirdi.

Bu dönüşümün temel farkı, geri dönüş ihtimalinin yapısal olarak daralmasıdır. Önceki Osmanlı göçleri yeniden yerleşim ve idari sisteme yeniden katılım varsayımına dayanırken, 1912 sonrası nüfus hareketleri sınırlar, mülkiyet rejimleri ve yurttaşlık tanımları nedeniyle hukuken ve fiilen geri döndürülemez bir karakter kazanmıştır.

I. Dünya Savaşı, demografik bozulmayı topyekûn savaşın yapısal bir koşulu hâline getirdi. Kitlesel asker seferberliği, çalışma çağındaki erkekleri tarımsal ve kentsel üretimden çekerek yaygın kıtlıklara ve üretim düşüşlerine katkı sağladı. Savaş dönemi güvenlik politikaları, askerî acil durum ve siyasal risk algılarıyla yönlendirilen geniş çaplı sürgünleri ve ülke içindeki zorunlu göçleri beraberinde getirdi. Kıtlık ve salgın hastalıklar ise, nüfus hareketini, yerleşimden ziyade hayatta kalma güdüsüyle daha da hızlandırdı.

1918 ateşkesine gelindiğinde, cepheden dönen askerler, yıkıma uğramış köyler, değişmiş mülkiyet rejimleri ve çökmüş kurumlarla karşılaştı. Nüfusun büyük kesimleri yerinden edilme, güvensizlik ve hukuki belirsizlik koşulları altında yaşıyordu. Bu aşamadaki nüfus hareketi artık klasik göç değil, siyasal egemenliğin yeniden kurulduğu bir dönemde ortaya çıkan, yerleşme imkânlarının daraldığı yaygın bir demografik sıkışmayı yansıtıyordu.

1923 Türk–Yunan nüfus mübadelesi yeni demografik rejimi kurumsallaştırdı. Doğu Akdeniz tarihinde ilk kez dinsel kimlik ikametin temel hukuki ölçütü hâline geldi. Zorunlu sürgün karşılıklı bir mekanizma olarak ele alındı ve kimlik toprakla geri döndürülemez biçimde ilişkilendirildi. Anadolu’dan Yunanistan’a Ortodoks Hıristiyanlar, Yunanistan’dan Türkiye’ye Müslümanlar olmak üzere 1,5 milyondan fazla insan zorla yer değiştirdi.

Süreç, sınır istikrarı ve egemenlik konsolidasyonu hedeflerine yönelmiş, hukuken düzenlenmiş bir kitlesel nüfus transferi sisteminin doğuşunu temsil etti. Osmanlı döneminde bütünleşme ve yeniden bölüşüm için işlev gören nüfus dolaşımı, ulus-devlet altında giderek toprak denetimi ve demografik kayıt merkezli bir nüfus politikasına dönüştü.

Demografik Değişimin Altında Yatan Ekonomik Dönüşüm

1912 ile 1920’lerin başları arasında yaşanan kitlesel yerinden edilme ve nüfus mübadelesi, Doğu Akdeniz’in ekonomik örgütlenmesinde kalıcı değişiklikler yarattı. Nüfusun kaybı ve yeniden tahsisi, kentsel ticari ağları, kırsal üretim sistemlerini ve bölgesel ticaret bağlantılarını dönüştürdü.

Selanik, İzmir, Edirne, Aydın ve Bursa gibi başlıca liman ve ticaret kentlerinde yerleşik tüccar gruplarının, zanaatkârların, finansörlerin ve armatörlerin ayrılması, uzun süredir işleyen kredi ilişkilerini, tedarik zincirlerini ve ihracata yönelik üretim yapılarını bozdu. Bu ağların yeniden kurulması, uzun süreli sermaye birikimi, kurumsal yeniden yapılanma ve güven ilişkilerinin tesisini gerektirdi.

Kırsal Anadolu’da ise, yerinden edilmiş nüfuslar çoğu zaman daha önce sınırlı deneyime sahip oldukları ekolojik ortamlara yerleştirildi. Toprak yapısı, iklim, sulama ve ürün rejimlerindeki farklılıklar üretkenliği doğrudan etkiledi. Toprağa, yük hayvanlarına, tohuma ve krediye erişimdeki eşitsizlikler, toparlanma sürecini bölgeler arasında farklılaştırdı ve birçok bölgede tarımsal üretim savaş öncesi düzeylerin altında uzun süre kaldı.

Makroekonomik düzeyde, 1920’lerin imparatorluk sonrası ekonomisi geç Osmanlı ekonomisine kıyasla daha sınırlı bir mekânsal yapıya sahipti. Ticaret hacimleri 1914 öncesine göre daraldı. Sınır ötesi bütünleşme zayıfladı ve üretim giderek sınır denetimi altında iç pazar istikrarına yöneldi.

Toplumsal Kimliğin Dönüşümü

İmparatorluktan ulus-devlete geçiş, nüfusun ve kimliğin idari örgütlenmesinde yapısal bir dönüşüm yarattı. Osmanlı düzeninde toplumsal kimlik, göç geçmişi, bölgesel köken ve cemaat statüsüne dayanan üst üste binen aidiyetler üzerinden şekilleniyordu. Ulus-devlet ise, sabit toprak aidiyeti ve hukuken tekil kimlik kategorilerine dayalı bir demografik rejim getirdi.

Trakya ve Batı Anadolu genelinde aile yerleşim yapıları, Balkanlar’dan, Kafkasya’dan, Orta Asya’dan ve Orta Anadolu’dan gelen ardışık göç dalgalarını yansıtmaktadır. Bu katmanlı tarih, hukuki sınıflandırmalar nüfusu yeknesak ulusal çerçeveler içine yerleştirirken bile toplumsal hafızada yaşamaya devam etti.

1912 ile 1923 arasında bu dönüşüm, savaş kaynaklı yerinden edilme, zorunlu mübadele, yeniden iskân ve sınır revizyonu yoluyla nüfus dağılımının kapsamlı biçimde yeniden düzenlenmesini kapsadı. Geç imparatorluk sistemi, hareketli nüfusları üst üste binen idari mekânlar içinde yönetirken, ulus-devlet, keskin sınırlar içinde yerleşik nüfuslar etrafında yeniden örgütlendi.