Devletin Sürekliliğine Yönelik Bir Çerçeve: İnsan Doğasıyla Uyumlu Siyasal İstikrar Mekanizmaları

Giriş

Baruch Spinoza, Politik İnceleme'de (Political Treatise), insan doğasıyla uyumlu bir devletin sürekliliğini sağlamayı amaçlayan bir siyasal çerçeve sunar. İnsanların tutkular ve çıkarlarla yönlendirildiğini kabul ederek, bu eğilimleri istikrarlı ve kalıcı bir sivil toplum düzenine kanalize edecek kurumsal bir yapı önerir.

İnsan Doğasını Yansıtan Kurumsal Tasarım: Spinoza ve Montesquieu

Spinoza, siyasal yapıların insan doğasının dikkate alınarak tasarlanması gerektiğini vurgular. Bireylerden yalnızca akılla hareket etmelerini beklemenin mümkün olmadığını savunur. Bireyler tutkularına göre davransalar da devletin istikrarını sürdürecek kurumlar yapılandırılmalıdır. Bu yaklaşım, devleti yönetenlerin erdemlerine bağımlı olmayan bir sistem inşa eder.

Spinoza, gücün bir kişi ya da grupta yoğunlaşmasını ve tiranlığı önlemek amacıyla karma bir yönetim modeli önerir. İktidarı farklı kurumlar arasında paylaştırmayı, görevlerin dönemsel bir sırayla yürütülmesini ve danışma konseylerinin kurulması gerektiğini savunur. Görev dağıtımı, hiçbir birey ya da grubun devlet üzerinde tek başına egemen olmasına izin vermeyeceğinden, uzun vadeli istikrar sağlar.

Spinoza (1632–1677) ile Montesquieu’nün (1689–1755) her ikisi de siyasal gücün dağılımı sorununa eğilerek tiranlığı önlemeyi ve istikrarlı bir yönetim modeli tasavvur etmişlerdir. Ancak, yaklaşımları ve vurgu yaptıkları noktalarda önemli farklılıklar bulunmaktadır.

Montesquieu de Kanunların Ruhu'nda (The Spirit of the Laws, 1748) insan doğasının özelliklerini anlamanın adil ve etkili siyasal kurumların tasarımında önemli olduğunu ileri sürer.

Montesquieu, insan doğasının üç temel yönünü şöyle tanımlar:

1. Kendini Korumak: Doğal yaşam içinde bireyler hayatta kalma gereksinimiyle (yiyecek, barınma, güvenlik) meşguldür.

2. Eksik Bilgi: İnsanlar sınırlı bilgiye sahiptir ve hataya eğilimlidir. Bu durum, davranışı yönlendirecek yasaların ve yönetim yapılarına ihtiyacı doğurur.

3. Tutkular: Duygular ve arzular bireyleri etkiler. Düzenlenmezse, gücün suistimali ve toplumsal istikrarsızlık gibi sonuçlara yol açabilir.

Kaynak:  https://constitutioncenter.org/the-constitution/historic-document-library/detail/montesquieuthe-spirit-of-the-laws-1748

Her iki filozof da insan doğasına ilişkin benzer bir yaklaşım sergilemiştir.

Montesquieu’ye göre, insan doğasının özellikleri çoğu zaman çatışarak bireyler arasında bir savaş hâline yol açar. Bunu hafifletmek için, insan doğasıyla uyumlu yasalar ve kurumlar oluşturulması gerekliliğini savunur. Bu unsurlar arasındaki denge, toplumsal uyumu teşvik edecektir.

Montesquieu’nün insan doğasına dair görüşleri doğrudan siyaset kuramına ve özellikle kuvvetler ayrılığı kavramına işaret eder. Montesquieu, insan tutkularının güç suistimaline yol açmaması için "yürütme, yasama ve yargı" gibi ayrı organların varlığına ihtiyaç olduğunu ileri sürer. Bu yapı, gücün tekelleşmesini engeller, özgürlükleri korur ve despotizmi engeller.

Montesquieu, insan doğasından gelen eğilimleri dikkate alan siyasi sistemlerin tasarlanmasının gerekliliğini vurgular. İnsanın kendini koruma içgüdüsünü, bilişsel sınırlamalarını ve duygusal dürtülerini dikkate alarak, dengeleyici ve baskıcı olmayan bir hükümet sistemi önerir.

Montesquieu, Kanunların Ruhu'nda kuvvetler ayrılığı kuramını ortaya atar. Bu model, Spinoza’nınkinden daha katıdır. Her kurumun işlevsel sınırlarını net biçimde belirler.

Her iki filozof da gücün suistimalini engellemeyi amaçlar. Spinoza'nın modeli esneklikler taşır. İnsan davranışlarını yansıtacak şekilde güç dağılımı ve esneklik vurgusu yapar. Montesquieu’nün yaklaşımı daha yapısalcıdır. İşlevler net olarak ayrılmıştır ve kurgulanmıştır.

Spinoza’nın fikirleri Montesquieu’nün düşüncelerinin öncüsü olarak görülebilir. Spinoza, güç paylaşımı üzerine tartışmalar için bir temel oluşturmuşsa da, Montesquieu’nün belirttiği katı güç ayrımı sistemiyle tam uyumlu değildir.

Her iki düşünür de tiranlığı önlemek için gücün dağıtılması ortak hedefini paylaşmaktadır. Ancak, metot ve sistemlerin sertliği anlamında farklılaşmaktadırlar.

Montesquieu’nün güç ayrımı kuramı modern siyasi sistemlerde yaygın kabul görmüştür.

Spinoza’nın politik felsefesi, katılımcı demokrasi ve insan doğasını dikkate alan kurumsal yapıların önemini vurgulayan derin analizler sunmaktadır. Bireysel özgürlük ve demokratik tartışmaya katkı sağlasa da, Montesquieu’nün kurumsal sistematiği kadar yasalarda doğrudan yansıma bulmamıştır.

Spinoza’nın doğrudan Montesquieu’yü etkilediğine dair somut kanıt bulunmamakla birlikte, tematik paralellikler Spinoza’nın Montesquieu’nün entelektüel ortamını şekillendirmekte katkı sağlamış olduğunu düşündürmektedir.

Hukuki Sarihlik ve Uyum Yeteneği

Spinoza, devletin kalıcılığı için yasaların sarih, tutarlı ve uyarlanabilir olması gerektiğini vurgular. Sarih bir şekilde yazılmış yasalar vatandaşların yükümlülüklerini anlamasını sağlar. Tutarlılık, güven verir. Uyarlanabilirlik ise, değişen koşullara yanıt verir. Böylece, sertlikten kaynaklanan toplumsal huzursuzluklar önlenebilir.

Montesquieu de Kanunların Ruhu’nda, devletin sürekliliği için yasaların sarih, tutarlı ve uyarlanabilir olması gerektiğini vurgular. Yasalar, toplumsal yapıya, geleneklere ve hükümet biçimine göre şekillenmeli, adil ve etkili olmalıdır. Bu yaklaşım, Spinoza’nın devletin sürekliliğini sağlamak için sahip olması gereken yasaların niteliğine dair görüşlerini yansıtmaktadır.

Yurttaşlık Eğitimi ve Aklın Geliştirilmesi

Spinoza, vatandaşların akıl düzeyini geliştirmede yurttaşlık eğitiminin önemini vurgular. Küçük yaşlardan itibaren aklın geliştirilmesi önerilir. İşbirliğinin teşvik edilmesi devletin istikrarına katkı sağlayacak bir toplum yaratır. Eğitim, bireysel çıkarları ortak iyilikle uyumlu hale getirir ve devletin sürekliliğini güçlendirir.

Montesquieu, Kanunların Ruhu'nda vatandaş karakterinin şekillenmesinde eğitimin rolünü vurgular. Cumhuriyetçi yönetimlerde süreklilik, “yasaya ve ülkeye olan sevgi” olarak tanımladığı erdemin geliştirilmesine dayanır. Bu erdem, kamu yararı lehine özel çıkarların sürekli tercih edilmesini gerektirir. Montesquieu, bu erdemin doğuştan gelmediğini, sistemli bir yurttaşlık eğitimi aracılığıyla kazandırılması gerektiğini savunur. Eğitim, vatandaşların yasaları kavramasını ve toplumsal ilkeleri anlamasını sağlayarak toplumda erken yaşta başlayan işbirliğini teşvik eder.

Montesquieu’nün tutumu Spinoza’nın yurttaşlık eğitimine verdiği önemi doğrular. İki düşünür de bireysel çıkarları kamu yararı ile uyumlu hale getirmeyi amaçlayan yurttaşlık eğitimini devletin sürekliliği ve istikrarı için kritik önemde görür.

Düşünce ve İfade Özgürlüğü

Spinoza’nın çerçevesinde düşünce ve ifade özgürlüğünün korunması hayati önemdedir. Vatandaşların sınırlar dahilinde fikir beyanına izin verilmesi, hoşnutsuzluğun artmasını ve potansiyel isyana dönüşmesini engeller. Farklı görüşlerin tolere edildiği bir devlet yapısı, iç şoklara ve rejim değişimlerine karşı daha dirençlidir.

Montesquieu, Kanunların Ruhu'nda, düşünce ve ifade özgürlüğünün korunması gerektiğini açıklar. Sözcüklerle eylemler arasında net bir ayrım yapmanın önemine dikkat çeker. Yalnızca konuşma nedeniyle cezalandırma, özgürlüğe ve hukukun özüne aykırıdır.

Montesquieu, Kanunların Ruhu'nda şöyle der:

“Sözler eylemi oluşturmaz, yalnızca düşünceye mahsustur. Tek başına düşünüldüklerinde, genellikle belirli bir anlamı yoktur. Nasıl oluyor da bunu vatana ihanetten yargılayabiliyorlar? Böyle bir yasa varsa, yalnız özgürlüğün sonu değil, gölgesinin bile yok olmasıdır.”

Bu görüş, Spinoza’nın dayanıklı bir devlet için düşünce ve ifade özgürlüğünün korunmasının önemine dair görüşüyle paralellik taşır. Düşünceler cezalandırılmadıkça ve teşvik edildiğinde hoşnutsuzluk artmaz ve potansiyel ihtilaflar şiddete dönüşmez.

Özetle Montesquieu, ifade özgürlüğünün korunmasına özel önem verir ve sözü suçla karıştıran sistemlerin istikrarı riske attığını anlatır. Bu kanaat, vatandaşlara açık tartışma alanı tanıyan devletlerin daha istikrarlı olduğuna işaret eder.

Sonuç

Spinoza’nın devletin sürekliliğine yönelik siyasal çerçevesi, insan doğasının gerçekçi anlayışı üzerine inşa edilmiştir. Tutkuları yapıcı bir şekilde yönlendiren, gücü yaygınlaştıran, hukuki netliği sağlayan, yurttaşlık eğitimi yoluyla aklı geliştiren ve özgürlükleri koruyan kurumlar tasarlayarak istikrarlı ve kalıcı bir devlet modeli önerir.

Demokratik idealin yaygın kabul görmesine rağmen, demokratik sistemlerin kurulması ve sürdürülebilir hale gelmesi bugün hâlâ zorluklarla doludur.

Dünya, bugün demokratik kurumların zayıflaması ve erimesiyle karşı karşıya. Spinoza'yı da, Montesquieu'yı da birkaç yüzyıldır biliyor olmasına rağmen.

İnsan doğası, filozofların düşündüğünden de sorunlu mu? Kurulmuş demokratik düzenleri de yıkıyor zira.